ir zamanlar sinesinden cihangir hükümdarlar, yenilmez ordular çıkaran Türk’ün anayurdu Orta Asya’da neler oluyordu? Bir sûkut (çöküş) mu vardı? Yoksa buraların etnik bünyesi mi değişmişti? Büyük bir değişme olduğu muhakkaktı. Timur ve oğullarından sonra, Orta Asya tam bir keşmekeş içindeydi. Ruslar bu kadar hazırlıklarla üzerlerine gelirlerken Başkırlar, Kazaklar, Kırgız ve Özbekler birbirlerine karşı mânâsız bir mücadelenin içindeydiler.
Bu keşmekeş maalesef Buhara, Hokand ve Hive Hanlıkları kurulduktan sonra da devam ettiğinden, onları, kudretli olanın etrafında toplanarak, gelmekte olan müstevliye karşı bir cephe kurma düşüncesinden alıkoydu.
Böyle bir birliği kurmağa teşebbüs edenleri, Ruslardan önce, kendileri arkadan vuruyorlardı. Doğu Türklüğü, aynı zamanda, değişen dünya şartlarından, teknikten, ilimden ve onların nimetlerinden habersizdi. Almanların rehberliği ile medenileşen Rusların mükemmel ateşli silahları, askerlik san’atına uygun savaşan orduları karşısında birbirlerini ifnâ etmekle meşgul Hanların ve Beğlerin ellerinde, kılıçları, okları ve çakmaklı tüfekleri ile askeri disiplinden uzak yüzbinlik yığınlar vardı.
XVI. asrın başlarında Azerbaycan’da Türkmen unsuruna dayanarak bir devlet kuran Şah İsmail’in Şiiliği resmi devlet dini haline getirmesi ve hâkim olduğu yerlerde Şiiliği kabul ettirmek için Sünniliği şiddetle takib etmesi, başka bir ifade ile Şiiliği İran’ın milli bir asabiyeti (ideoloji) haline getirmesi, bu ülkeyi İslam dünyasından tecride ve dolayısıyla doğu ve batı Sünni Türklüğünün birbirinden kopmasına yol açtı.
Esâsen, kuruluşunun asıl umdesi (gayesi) olan «gazâ» an’anesi Osmanlı Türklüğünü şarktan ziyade garbe meylettirdi. Bu meyil de esâsen gevşek olan doğu – batı bağını büsbütün kopardı.
Orta Asya Türklüğünü çökerten faktörlerden biri, Timurlular hakimiyetinin sonlarında zuhûr eden çapulcu bir kavim Kalmuklar olmuştur. Bunların Türk illerinde yaptıkları yağma ve tahrib o kadar büyük oldu ki, Türk boyları kuzeyden gelen bu vahşetten kurtulabilmek için yurtlarını terk ederek daha güneye inmek zorunda kaldılar; bu göç de bütün Orta Asya’yı alt üst etti.
Kalmuklar Türk illerine doğru indikçe onlardan boşalan yerlere de Çarlar Rus köylülerini yerleştirdiler. Tam bir ikiyüzlülükle hareket eden Kalmuklar, bâzan Türklerle dost geçindi ve çoğu zaman onlara karşı Ruslarla birleşme yoluna gitti, iktisadî ve ticari durumun meydana getirdiği güçlükler ve imkânsızlıklar, Doğu Türk illerinin gerilemesinin en mühim sebebini teşkil eder: Kazan ve Astrahan, Rus işgaline düştükten sonra, Türklerin bu iki şehir üzerinden yaptıkları ticaret de durmuştu.
Ticari hayatın durması ile büyük bir sıkıntıya düşen Türk illeri, ticaretin yeniden başlaması için, Moskova’ya elçiler göndermeğe mecbur oldular. Güneydeki hayat şartlarının da, Rus emperyalistleriyle aynı metodu kullanan Avrupalı müstemlekeciler tarafından ortadan kaldırılmasıyla, sıkıntılar büsbütün arttı, Asya Türklüğü yoksul düştü.
Prof. Dr. Mehmet Saray
