E
ski Buhara ve Hive Hanlıklarında, bunların tamamiyle Sovyetler Birliği’ne ilhakına kadar geçen vak’alar, Sovyet Rusya’nın Sovyetleştirerek hükmü altına almayı plânladığı ülkelerde, bunun ön hazırlığı olmak üzere evvelâ mevcut devlet sistemini değiştirdiğine tipik misallerdir.
Sovyet Rusya’nın bu iki ülkede Sovyetleştirme yönünde birbiri ardına uyguladığı değişiklikler, devlet idaresi, örf-âdetleri ve kültürü bambaşka, doğulu ülkelerde, Sovyet Rusya’nın hareket hattının ilk örnekleri olması dolayısıyla de, üzerinde durulmağa değer ve ibret verici hâdiselerdir.
Aşağıda Buhara Hanlığı’nın Sovyet Rusya tarafından ortadan kaldırılmasına kadar geçen vak’alar kısaca özetlenmiştir:
1920 yılı Mart 30’unda Sovyet Ordusu Kumandanı Frunze , Buhara Emîri Mir Alim Han ile müzakerede bulunmuş ve Emîr Buhara’nın Sovyetleştirilmesi talebini reddetmişti. Frunze Buhara’dan ayrılırken: “Emîr ile Sovyetler arasında uygun bir zamanda mücadeleye başlanacaktır.”demişti.
12 Ağustos 1920’de, Buhara’nın işgaline ait askerî harekât plânı hazır olmuş ve Türkistan Cephesi Kumandanı Frunze, Kızıl Ordu kıt’alarına beklenen harekâta dikkatle hazırlanmaları emrini vermişti. Frunze’nin bu hazırlık emrinden anlaşıldığına göre, bu hareketler Rusya’nın yayılma siyasetine hizmet edecekti.
20 Ağustos 1920’de Frunze yazılı olarak, Buhara Komünist Partisinden, Buhara’da devrim hazırlamasını talep etti. 1919 yılı sonlarında Buhara Komünist Partisi, Buhara Hanlığında çok sayıda şubeler açmağa ve üyeler kaydetmeğe muvaffak olmuştu. 25 Ağustos 1920’de Moskova’nın Türkistan Komisyonu Rusya Komünist Partisi Merkezine, Buhara’da Sovyet hâkimiyetinin kurulması için bütün Türkistan’daki Kızıl Ordu kıt’alarının sevkine karar verildiğini ve Kumandan Frunze’nin askerî hareketinin başarılı olacağından emin bulunduğunu bildirdi.
25 Ağustos 1920’de Moskova merkezinin Türkistan Komisyonu Çarcoy’daki Kızıl Ordu kıt’alarına Buhara’ya yürüyüş emrini verdi. 26 Ağustosta ise, Sovyet Rusya’nın Buhara Emîri nezdindeki temsilcisi olan Kuybişev Taşkent’te şunları söylemişti: “Sulhsever Sovyet Hükümeti herhangi bir müstakil millete saldırmak isteğinde olmadığını beyan eder. Fakat Buhara ve İran hükümetleri İngiliz emperyalizminin tesirine mâruz kalmışlardır”. Bir gün önce Buhara’ya yürüyüş emri verildiği halde, Buhara’daki Sovyet temsilcisinin yukarıki beyanı, Sovyetlerin daha o devirlerde savaşı düzenlerken sulhtan lâf etme alışkanlığında olduklarını gösterir.
25 Ağustos 1920 tarihli emre istinaden, fakat görünüşte devrimci genç Buharalılara yardım bahanesiyle 29 Ağustosta Kızıl Ordu kıt’aları Buhara’ya hücuma geçtiler. Bu harekete başlarken, Ordu Kumandanı Frunze aşağıdaki emri vermişti: “Buhara halkının kendi mukadderatını tâyin etme anında, ona bütün silâhlı kuvvetlerimizle yardıma acele etmemizi emir ediyorum.” Dört günlük çarpışmadan sonra 1920 yılı Eylülünün ikisinde Kızıl Ordu kuvvetleri Buhara şehrini zaptetti. Buhara Emîri Doğu Buhara’ya kaçtı.
Buhara’ya karşı harbde Sovyet Rusya Ordusundan tahminen onbin asker, hafif ve ağır olmak üzere 38 top, 172 makineli tüfek, 8 zırhlı oto, 5 zırhlı tren ve 11 uçak kullanılmıştı. Buna karşı Buhara Emîri tarafından 8 bin asker, 16 makineli tüfek ve 23 hafif top harbe iştirak ettirilmişti.
Buhara Sovyet Ordusu tarafından zaptedilirken, büyük tahribata mâruz kalmış ve Buhara Emîrinin hükümet binası olan Erk’in topla bomlbardımana tabi tutulması sonucunda, bunun kütüphanesinde 27 medreseden toplanmış bulunan binlerce cildlik eski el yazma eserler yanarak mahvolmuştu. Emîrin hazinesinde asırlardanberi toplanan altın ve başka değerli eşyanın büyük kısmını Moskova’ya götürüldüğü bilinmektedir.
Buhara Kızıl Ordunun silâh üstünlüğü sayesinde ve hücumla zaptedildiği halde, dış dünyada ve bilhassa doğulu milletlerde, bunun Buharalı ceditçi ve ıslahatçılar tarafından yapılmış devrim şeklinde gösterilmesine önem verildi. Bu maksatla dışarıdaki genç Buharalılar silâhlandırılarak gereken yerlerde askerî harekâta iştirak ettirildiler.
İşgalden sonra Buhara şehri 14 Eylüle kadar bir askerî kumandan tarafından idare edildi. 14 Eylül 1920’de devrimden önce milliyetçi ve komünist genç Buharalıların birlikte kurdukları “İstiklal Komitesi” tarafından Buhara Devlet Başkanı olarak Mirza Abdulkadir Muhiddin seçildi ve Feyzullah Hoca başkanlığında “Nazırlar Şûrası” (Kabine) kuruldu.
Prof.Dr. İbrahim Yarkın
