Tuna ovası, Kuzeyden gelip Tuna ırmağından geçerek Bizans topraklarına akınlar yapan, savaşlar yürüten ve bu topraklarda kalıp yerleşen bir çok kavimlerin ve halkların buluştuğu yerdir. Deliorman’ın konumu, adı ve sınırlarına geçmeden önce Tuna ovası ve onun bölümü olan Doğu Tuna ovasıyla tanışalım. Tuna ovası, Avrupa’nın en verimli ovalarından biri olan Aşağı Tuna havzasının güney kısmıdır.
Bu havza (Aşağı Tuna Havzası) kuzeyde Romanya’daki Karpat dağları ile güneyde Bulgaristan’daki Balkan dağları arasında kalmaktadır. Doğuda Karadeniz’e kadar uzanmaktadır. Adını, yaklaşık tam ortasından geçen Tuna ırmağından (nehrinden) almıştır.
Bu topraklara hayat veren, Avrupa’nın en verimli toprakları haline getiren Tuna nehri, kaynağını Almanya’nın Şvarzdvald (Karadağ) dağlarından aldıktan sonra Avusturya, Çek ve Slovak cumhuriyetleri, Macaristan ve Yugoslavya ülkelerinin yaklaşık ortalarından geçerek Bulgaristan ve Romanya arasında sınır rolünü üstlenip Karadeniz’e dökülmektedir. Volga ırmağından sonra Avrupa’nın ikinci büyüklüğünde olan Tuna, buralarda yaşayan halkların sosyo-ekonomik yaşamında büyük katkısı olmuştur ve olmaktadır.
Bu halkların hayatlarında olduğu gibi Türklerin de yaşamında ve tarihinde Tuna hiç eksik olmadı. Türkler Tuna kıyılarına kuzeyden gelip seyrettiler, çadırlarını kurdular ve daha fazla dayanamayarak bu güzel ırmağı geçerek ha babam sedalarıyla Balkanlara yürüdüler. Diğer bir kısmı ise güneyden Balkan dağlarını geçerek Tuna’ya dayandılar. Atlarını suladılar. Ama durup kalmadılar. Orta Avrupa içlerine yürüdüler. Tuna boylarında köyler, kasabalar kurdular. Şiirler yazdılar, şarkılar, türküler söylediler.
Tuna nehri akmam diyor
Etrafımı yıkmam diyor
Ünlü büyük Osman Paşa
Plevne’den çıkmam diyor
Şair, Ecdadımızın kahramanlık destanı yazdığı Plevne’yi Tuna nehriyle bütünleştirmiş. Kaynaştırmış. Uyak (kafiye) uysun diye yazılmamış bu mısralar. Burada bir tarihi gerçek anlatılıyor.
Türkülerimize de yansımış Tuna. “Ben bir Romen kızı gördüm Tuna boyunda Elinde bir deste gül var hem de goncası…” Başka bir türkü:
“Görmedin mi civan Alişimi Tuna boyunda? Görmedin mi Arslan Alişimi eller koynunda?…” Bir başkası daha:
“Tuna, Tuna kanlıca Tuna…”
Daha nice türküler, şarkılar, şiirler…
Adlarımızı, soyadlarımızı bile Tuna’yla bütünleştirmişiz.
Tunalı, Tuna, Aktuna, Gürtuna… vb.
Yukarıda da belirttiğim gibi Tuna ovası Aşağı Tuna havzasının güney kısmıdır. Yaklaşık 31.520 km kare yüzölçümü olan Tuna ovası Bulgaristan’ın dört coğrafi bölgesinden biridir. Kuzeyde Tuna ırmağı, güneyde Balkan dağlarının etekleri; doğuda Karadeniz, batıda da Balkan dağlarının devamı ve Timok Irmağına kadar varan sınırlar içinde kalmaktadır.
Batıdan doğuya doğru genişler. Batıda ancak 20 km genişlikte olan ova, doğuya gidildikçe genişlemekte ve Doğu Tuna ovasının bir yöresi olan Dobruca’da genişliği 120 km’yi geçmektedir. Yüzey biçimleri engebeli ovalar, platolar ve oyaklardan oluşmaktadır. Kışları seri olan, karasal iklimi vardır. Bitki örtüsü bozkır ve meşe ağaçlarından oluşan orman ilktir.
Deliorman’ın bulunduğu bölüm ise Doğu Tuna ovası (Kuzey Doğu Bulgaristan)’dır. Tuna ovasının üç bölümünden biridir. Batıda Yani ırmağı, doğuda Karadeniz, kuzeyde Tuna ırmağı ve güneyde Koca Balkan’nın etekleri (Pred Balkan) arasında yer almaktadır. Tuna ovasının üç bölümün en büyüğü olan Doğu Tuna bölümü 1300 yıldan beri Türklerin yoğun olar yaşadıkları yerdir.
Bu yörelerinin adlarına dikkat edersek bizlere hiç yabancı olmayan temiz Türkçe kelimelerdir onlar. Yöre adlarından başka her köy ve kasabanın, dere, tepe adları bunun doğruluğunu göstermektedir. Doğu Tuna ovasının kuzey doğusunda Dobruca (halkın ağzında Doburca denir) yöresi bulunur. (Güney Dobruca Bulgaristan, Kuzey Dobruca da Romanya sınırları içindedir).
Tuna yakınlarında Yalı yöresi. Deliorman’ın güneybatısın da Razgat ve Popköy tepeleri; güneyinde ise Şumnu, Madara ve Irava di (Pir-i vadi) platoları yükselmektedirler. Bunların hemen güneyinde batı-doğu uzantılı Kuştepe platosu (Royak). Platoların arasında verimli Kamçı boyu uzanır. Işıklar tepeleriyle Şumnu ve Madara platoları arasında da Ovaköy (Ovço pole) ve Ağababa (Pliska) ovaları bulunur.
Ancak bu küçük ovalar, bilhassa ova yöresi Deliorman’la her yönden çok sıkı bağları olduğu için çoğu kez ayrı yöre olarak ele alınmaz. Deliorman’ın güney batısında Ak-Lom, Kara-Lom ve Banin-Lom arasında kalan bölgesi Lomlar arası (Lomiya) denmektedir. Coğrafi bölge olarak Doğu Tuna bölümünün dışında kalan, fakat sosyo-ekonomik ve etnik bakımdan bu bölümde sımsıkı bağlanmış olan Gerlova (Geri-Liva) ve Tuzluk (bu yöreye bazıları Tuzluk, bazıları Tozluk demektedirler) yörelerin yukarıdaki yörelerden ayırmak olanaksızdır. Bütün bu yörelerin arasında Deliorman ve Dobruca en büyüklerindendirler.
Dr. Şaban Kalkan
